Czy umorzenie zobowiązania w ramach upadłości powoduje wygaśnięcie hipoteki?
Wyobraźmy sobie następujący stan faktyczny. Adam Nowak jest osobą zadłużoną, którą posiada nieruchomość zabudowaną domem jednorodzinnym, na której to na rzecz jednego z wierzyciela ustanowiono hipotekę celem zabezpieczenia zobowiązania. Powiększające się wciąć zadłużenie powoduje, że Adam Nowak, aby nie stracić nieruchomości zbywa ją na rzecz swojej córki Małgorzaty Nowak. Choć transakcja ta odbyła się z pokrzywdzeniem wierzycieli, to żaden z nich nie wytoczył tzw. skargi paulińskiej, celem uznania zbycia nieruchomości za bezskuteczne i 5 letni termin do jej wniesienia upłynął. Następnie zaś Adam Nowak ogłosił upadłość konsumencką, a w związku z realizacja planu spłaty wierzycieli, zobowiązania zostały umorzone. Czy w takim przypadku wygasa również hipoteka na nieruchomości Małgorzaty Nowak, która zabezpieczała wierzytelność Adama Nowaka?
Hipoteka
Aby zrozumieć dobrze ten problem należy zastanowić się jak działa hipoteka. Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym, która w obrocie gospodarczym pełni funkcję zabezpieczenia wierzytelności na nieruchomości. Zabezpieczenia takie występuje w szczególności w kredytach hipotecznych. Hipoteka ustanawiana jest do określonej wysokości, tak aby zabezpieczała nie tylko sumę udostępnionego kapitału, ale również należności ubocznych jak odsetki czy pozaodsetkowe koszty kredytu.
Co się natomiast dzieje w przypadku gdy nieruchomość obciążona hipoteką zostaje zbyta? Otóż hipoteka nie wygasa. Nowy właściciel staje się tzw. dłużnikiem rzeczowym (sprzedający zaś pozostaje dłużnikiem osobistym), który będzie ponosił odpowiedzialność za zobowiązania sprzedającego do sumy hipoteki. A zatem wierzyciel może wszcząć egzekucję z nieruchomości przeciwko aktualnemu właścicielowi.
Hipoteka na nieruchomości osoby trzeciej a upadłość konsumencka
A zatem co się stanie z hipoteką w stanie faktycznym podanym powyżej? Rolą postępowania upadłościowego jest umożliwienie upadłemu nowego startu. Co do zasady upadłemu wyznaczany jest plan spłaty wierzycieli, po którego wykonaniu, dochodzi do umorzenia wszelkich zobowiązań.
Z tego względu od lat toczy się spór, co dzieje się w takim przypadku z hipoteką, która obciąża nieruchomość osoby trzeciej, a zabezpieczająca zobowiązanie upadłego, które zostało umorzone w ramach upadłości konsumenckiej. Otóż doktryna jak i sądownictwo jest w tym zakresie podzielone. Część doktryny uważa, że hipoteka jako prawo akcesoryjne „dzieli los” zobowiązania. A zatem jeśli zobowiązanie zostaje umorzone w ramach postępowania upadłościowego, to hipoteka zabezpieczająca to zobowiązanie również wygasa. Drugi pogląd stoi na stanowisku, że hipoteka nie wygasa mimo zakończenia postępowania upadłościowego, albowiem wierzyciele tracą w ten sposób jakąkolwiek ochronę.
Niemniej jednak ostatnim czasie została wydana ważna uchwałą Sądu Najwyższego w tej kwestii (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2023 r. o sygnaturze akt: III CZP 11/22). Choć uchwała ta dotyczy stanu prawnego sprzed 1 stycznia 2016 r., to jednak w zasadzie będzie ją można przenosić również na obecny stan prawny. Otóż Sąd Najwyższy opowiedział się za pierwszym poglądem, wedle którego umorzenie zobowiązania w ramach postępowania upadłościowego, prowadzi również do wygaśnięcia hipoteki obciążającej nieruchomość osoby trzeciej, a zabezpieczającej to zobowiązanie. A zatem w podanym przez nas powyżej przykładzie, hipoteka obciążająca nieruchomość Małgorzaty Nowak wygaśnie. Mimo wydania powyższej uchwały, zarówno w doktrynie jak i judykaturze zapewne w dalszym ciągu będzie powstawał spór w tym zakresie.