Czy możliwe jest obniżenie zachowku?

Miarkowanie zachowku

Miarkowanie zachowku to instytucja prawna pozwalająca na obniżenie należnego zachowku w wyjątkowych sytuacjach. Do 2023 r. obniżenie zachowku było możliwe w oparciu o art. 5 Kodeksu cywilnego, a tj. w oparciu o zasady współżycia społecznego. Obecnie tzw. miarkowanie zachowku może zostać dokonane na podstawie art. 997¹, o czym szczegółowo poniżej.

Czym jest zachowek?

Zachowek to instytucja prawa spadkowego w Polsce, mająca na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Osoby uprawnione do zachowku mogą domagać się od spadkobierców testamentowych zapłaty określonej sumy pieniężnej, nawet jeśli nie zostały uwzględnione w testamencie.

Prawo do zachowku mają zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek spadkodawcy, rodzice spadkodawcy – ale tylko wtedy, gdy nie ma zstępnych.

Wysokość zachowku zależy od sytuacji osobistej uprawnionego:

1. Połowa wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym – w przypadku osób pełnoletnich i zdolnych do pracy.
2. Dwie trzecie wartości tego udziału – w przypadku osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy.

Wyjątkowe przypadki obniżenia zachowku

Obniżenie zachowku stanowi daleko idącą ingerencję w ustawowe uprawnienie (de facto wywłaszczenie części roszczenia), dlatego może nastąpić jedynie “w wyjątkowych wypadkach przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku”, których katalog nie jest prawnie zamknięty. Przykładowe sytuacje uzasadniające taką ingerencję to:

1. Skrajna trudność majątkowa lub życiowa zobowiązanego – np. brak realnych środków na jednorazową spłatę.
2. Stan osobisty – zaawansowany wiek, niepełnosprawność, ciężka choroba czy obowiązek opieki nad bliską osobą.
3. Naganne postępowanie uprawnionego – np. rażące naruszenie zasad współżycia zmarłego spadkodawcy.
4. Specyficzne okoliczności gospodarcze – np. gwałtowne zmiany cen składników majątku, które uczyniłyby obowiązek zapłaty niezwykle krzywdzącym.

Wszystkie te przesłanki mają charakter ogólny – sąd ocenia je według własnego rozeznania, biorąc pod uwagę szerokie spektrum możliwych faktów i zdarzeń.

Kryteria oceny przez sąd

Przy podejmowaniu decyzji obniżeniu zachowku sąd bierze pod uwagę:

1. Majątek i dochody stron (np. dużą wartość nieruchomości przy jednoczesnym braku płynnych środków).
2. Sytuację zdrowotną i życiową (choroba, niepełnosprawność, wiek, obowiązki opiekuńcze).
3. Relacje zmarłego i uprawnionego (np. długotrwałe zerwanie kontaktu).
4. Nadużycie prawa do zachowku przez uprawnionego.

Ocena “sytuacji osobistej” może sięgać także psychologicznych skutków śmierci spadkodawcy – np. inny ciężar emocjonalny dla córki opiekującej się zmarłą matką, a inny dla syna pozbawionego kontaktu z ojcem.

Zwrot obniżonego zachowku

Jeżeli po orzeczeniu o obniżeniu zachowku ustanie podstawa tej zmiany, uprawniony może w ciągu 5 lat od dnia wyroku wnosić o uzupełnienie świadczenia do pierwotnej wysokości (tzw. „zwrot sumy, o którą obniżono zachowek”). Procedura ta wymaga wniesienia odrębnego powództwa o uzupełnienie zachowku. Termin pięcioletni ma charakter zawity – po jego upływie roszczenie całkowicie wygasa.